اِسپَند (نام علمی: ‘Peganum harmala’)، اسپند یا اسفند گیاهی چندساله یا پایا از تیره نیتراریاسه (Nitrariaceae) است. اسپند گیاهی است دارای ارتفاعی به طول حدود 30 تا 50 سانتی متر. ظاهر آن بوته مانند، دارای برگ‌های سبز با تقسیمات باریک و دراز و نامنظم است. گل‌های آن درشت و دارای کاسبرگ نازک و گلبرگ بزرگ به رنگ سفید مایل به سبز، میوه آن پوشینه و حاوی دانه‌های متعدد به رنگ سیاه است. بو دادن دانه‌های اسفند در نزد برخی جهت جلوگیری از چشم زخم موثر دانسته شده است.

ترکیبات شیمیایی

گیاه اسپند دربردارنده مواد ضد میکروبی از نوع فلاونوئیدها و آلکالوئیدها می‌باشد، که این مواد در بخش‌های مختلف آن (دانه، کالوس و نهال) زیاد یافت می‌شود. از جمله آلکالوئیدهای مهم آن می‌توان به آلکالوئید هارمین، هارمالین، هارمالول و پگانین و آلکالوئیدهای کینازولین اشاره کرد.

خواص دارویی

در طب سنتی از عصاره‌های گیاهی اسپند جهت افزایش ترشح شیر، دفع ترشح شیر، دفع کرم‌های روده، درمان روماتیسم، افزایش قدرت جنسی و نیز به عنوان یک مسکن جهت رفع درد معده بکار می‌رفت. در تحقیقات آزمایشگاهی که از عصاره اسپند جهت از بین بردن میکروب‌ها استفاده شده‌است. عصاره‌های حاصل از کالوس خواص ضد میکروبی در برابر میکروب‌هایی نظیر استافیلوکوکوس اورئوس، اشریشیا کولی و کاندیداآلبیکانس را نشان داده‌است.

به تازگی آلکالوییدهای بتاکاربولین موجود در گیاه و دانه های اسپند بدلیل خاصیت ضد تومور (ضد سرطان) آن مورد توجه قرار گرفته اند. برای تولید کالوس از جدا کشت‌های اسپند معمولاً یک محیط پایه MS که حاوی هورمون KIN، باشد کافی است، اما همراه کردن یک هورمون اکسینی نظیر 4-D و 2 و NAA با هورمون KIN باعث افزایش تولید کالوس می‌گردد. تاکنون هیچ تحقیقی برروی سیستم باززایی نوساقه و ریشه در گیاه اسپند صورت نگرفته‌است.

دراین تحقیق به منظور باززایی گیاه اسپند جهت بررسی ارتباط بین مراحل مختلف تمایز و تولید آلکالوئیدها از جدا کشت‌های مختلف نهال اسپند و نیز محیط کشت حاوی هورمون BA,KIN و ویتامین تیامین تشخیص داده شد. علاوه بر آن از نظر وجود آلکالوئیدها، کالوس‌های تیره و آبدار نسبت به کالوس‌های سبز و شفاف بیشترین آلکالوئیدها را دارا بودند. همچنین نوساقه‌ها و کالوس مولد ریشه نیز دارای آلکالوئیدهای هارمالا بودند. دانه اسفند دارای آلکالوئیدهایی به نام (هارمالین، هارمین، هارمالول) است.

در ایران

بو دادن دانه‌های اسفند در نزد برخی جهت جلوگیری از چشم زخم موثر دانسته شده است. در گویش برخی از مردم ایران به ویژه استان فارس به آن دونشت گویند. در زبان بختیاری های استان چهار محال وبختیاری نیز به این گیاه دینش (دینشت )می گویند. این گیاه جزء 40 گیاه سفارش شده اسلام می باشد. البته دراحادیث و روایات از کیاه سبز آن تعریف شده است.